Fotoplastykon (gr. plastikós – rzeźbiarski; także fotoplastikon) – automat do prezentacji pojedynczych fotografii (przeźroczy) stereoskopowych z całych cykli fotograficznych na jednym stanowisku wizualnym..

Historia fotoplastykonów
Od lat sześćdziesiątych XIX wieku stereoskopia zyskała ogromna popularność. Wyprodukowano setki tysięcy stereoskopów typu Holmesa i miliony stereogramów w znormalizowanym formacie 3,5 × 7 cali (ok. 9 × 18 cm). Przyczyniło się to do budowy urządzeń, pozwalających na publiczne demonstrowanie trójwymiarowych obrazów. W 1866 roku Alois Polanecky (1826–1911) zbudował urządzenie złożone z 25 stereoskopów wbudowanych w wieloboczną obudowę, tzw. „Salonem Stereoskopowym”, z którym występował na jarmarkach. Przy tworzeniu swojego urządzeniu korzystał z pomocy francuskiego fotografa i optyka Claude-Marie Ferriera.

W latach 80. XIX wieku berliński przedsiębiorca August Fuhrmann (1844–1924) udoskonalił wynalazek Polaneckiego. W ten sposób powstały pierwsze fotoplastykony – w Niemczech nazwane szumnie Kaiser-Panorama (Panorama Cesarska) – pozwalające 25 osobom na równoczesne oglądanie przezroczy stereoskopowych. 25-boczny bęben wykonany z trójwarstwowej sklejki z okleiną orzechową miał 3,75 m średnicy. Zgodnie z gustem epoki ściany bębna wieńczyła bogata dekoracja rzeźbiarska. Do oświetlenia przezroczy stosowano palniki gazowe z koszulkami żarowymi, a widzowie mogli sami regulować jasność oświetlenia. Urządzenie poruszane było za pomocą mechanizmu zegara wieżowego z ciężarami, zapewniającymi 3-godzinną pracę. Każdej zmianie przezroczy towarzyszył dźwięk dzwonka. Dopiero później wkroczyła elektryczność.

W czasie apogeum popularności Kaiser-Panoramy istniało aż 250 filii w całej Europie, a nawet poza nią (urządzenie dotarło nawet do Turcji i Australii). Każda Cesarska Panorama stworzona przez Augusta Fuhrmanna posiadła oznaczenie świadczące o oryginalności urządzenia – przy stanowisku numer 1 widniała tabliczka informująca kto i gdzie skonstruował Cesarską Panoramę. Na odwrocie wynalazca składał swój podpis. Sukces urządzenia sprawił, że Fuhrmann znalazł swoich naśladowców, którzy kopiowali całe maszyny, w efekcie działające podobnie. Warto więc zwrócić uwagę, że każda Kaiser-Panorama była fotoplastikonem, ale nie każdy fotoplastikon był Kaiser-Panoramą.

Kaiser-Panorama cieszyła się ogromną popularnością, bowiem zwyczajnym ludziom dawała możliwość poznawania świata na odległość. Podkreślało to hasło, którym reklamowano urządzenie Fuhrmanna: „Z Cesarską Panoramą rozwiążesz problem poznawania świata!" Przedsiębiorstwo Fuhrmanna co tydzień dostarczało 250 fotoplastykonom zestawy 50 ręcznie kolorowanych przezroczy, co zachęcało widzów do regularnych odwiedzin. Organizował wyprawy fotografów do odległych krajów, dbał o aktualną, kronikarską dokumentację wydarzeń z pierwszych stron gazet. Zgromadził ponad 150 tysięcy przezroczy stereoskopowych. Przedsiębiorstwo Fuhrmana przetrwało – mimo pogarszającej się koniunktury – do 1923 roku.

Po upadku cesarstwa niemieckiego w 1918 roku Fuhrmann przemianował swoje Kaiser-Panorama na Welt-Panorama (Panorama Światowa)[1]. W 1928 roku działało jeszcze 180 takich urządzeń, ale 3 kwietnia 1939 zamknięto ostatnią panoramę w Berlinie. Do 1955 roku działała jeszcze panorama w Wiedniu, do lat siedemdziesiątych w bawarskim ośrodku pielgrzymkowym Altötting. Do naszych czasów przetrwało niewiele takich urządzeń.